Cztery reguły rządzące polszczyzną

Dziś mamy Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego. To święto, które obchodzone jest 21 lutego, upamiętnia wydarzenia z 1952 roku w Bangladeszu, gdzie pięciu studentów zginęło podczas demonstracji o status języka bengalskiego. Z tej okazji publikujemy felieton Bernadety Falenciak, polonistki, mieszkanki gminy Kołbaskowo.

Święto, ustanowione przez UNESCO w 1999 roku, ma na celu ochronę różnorodności językowej. W Polsce z tej okazji organizowane są kampanie, takie jak "Ojczysty – dodaj do ulubionych" (od 2012 roku), której celem jest podnoszenie świadomości językowej oraz kształtowanie odpowiedzialności za polszczyznę, oraz "Język polski jest ą-ę" (od 2013 roku), której zadaniem jest obrona polskich znaków diakrytycznych i promowanie używania charakterystycznych liter w polskim alfabecie.

Poniżej felieton Bernadety Falenciak, opublikowany w miesięczniku Kołbaskowo.eu, który trafił do skrzynek mieszkańców gminy Kołbaskowo.

Na końcu języka... Cztery reguły rządzące polszczyzną 

Pierwsza to zasada fonetyczna, zgodnie z którą piszemy tak, jak mówimy, np. brat, kot, kubeł, okno, okulary.

Druga to zasada morfologiczna. Jest nieco trudniejsza, bo wymaga znajomości budowy wyrazu i wiedzy, z jakich cząstek wyraz się składa. Chodzi w niej o to, by przedrostki i przyrostki, bez względu na wymowę, zawsze zapisywać w tej samej postaci. Piszemy na przykład wyraz bezbronny i bezprawie, choć w drugim słowie przedrostek bez- wymawiany jest jak „bes”. Piszemy chleb-ek, chleb-owy, chleb, choć ten ostatni wyraz wymawiamy jak „chlep”. Piszemy gwiazda, gwiazdor i gwiazdka, choć mówimy: „gwiastka”.

Trzecia zasada – historyczna – jest i łatwa i trudna zarazem. Łatwa, bo dotyczy stosunkowo niewielkiego zbioru słów, w których występują znaki: 
u, ó, ż, rz, ch, h. Ich obecność we współczesnym języku jest wynikiem procesów historycznych. Zasada jest też trudna, bo trzeba znać zasady ortografii, w czym pomocne są słowniki ortograficzne.

Najtrudniejsza wydaje się zasada umowna, która mówi, kiedy trzeba użyć wielkiej litery a kiedy małej i które wyrazy piszemy łącznie, które rozdzielnie, a która z łącznikiem. Ta zasada może się zmieniać w zależności od potrzeb społecznych, a do jej opanowania potrzebna jest podstawowa wiedza z gramatyki. Rada Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk wprowadza w tym zakresie pewne zmiany, które obowiązywać będą od stycznia 2026 roku.

Warto śledzić językowe nowinki i zalecenia, aby być na bieżąco. Pod rozwagę zainteresowanym.