Dotarliśmy do monografii „Kościół w Kołbaskowie. Historia miejscowości i budowli”, autorstwa Bernadety Falenciak, pochodzącej z 2003 roku. Co ciekawe, jest to biały kruk, ponieważ istnieje tylko jeden egzemplarz!
Publikacja ta stanowi cenne źródło wiedzy o historii miejscowości.
Jak zaznacza w przedmowie Bernadeta Falenciak, publikacja powstała z potrzeby zaznaczenia więzi z miejscem zamieszkania. Bodźcem do jej powstania była też chęć dotarcia do źródeł historii naszego regionu i poznania jego przeszłości od czasów najdawniejszych. „Piękno naszej gminy, jej ciekawe dzieje, niezaprzeczalne walory krajobrazowe, atrybuty przyrodnicze, wynikające z ukształtowania geograficznego, zasługują na to, by przybliżyć je tym, którzy czują się dumni, że tutaj właśnie mieszkają” – czytamy.
Autorka pisze o historii Kołbaskowa, jego średniowiecznej świątyni, znajdziemy także informację o herbach miejscowości i gminy. W tym materiale skupimy się na tym pierwszym, czyli historii Kołbaskowa.
Czasy najdawniejsze
W rozdziale „Słowo o przeszłości Pomorza Zachodniego” opisane zostały pierwsze ślady ludzkiego osadnictwa na Pomorzu sięgają około 12 tysięcy lat. Najstarsze znaleziska pochodzą z Krzekowa, Żelechowa, Jezierzyc, Bezrzecza i Wołczkowa, datowane na późny paleolit (ok. 10000-9000 lat p.n.e.). Neolit oznaczał początek osiadłego trybu życia.
W okresie 7500-4000 lat p.n.e. znajdowały się tu liczne osady, o czym świadczą wykopane groty kamienne.
W epoce brązu w dolnym biegu Odry, wykształciła się kultura łużycka będąca dziełem pierwszych plemion słowiańskich. Lokalna kultura pomorska wyodrębniła się już w początkach epoki żelaza. Osadnictwo prasłowiańskie posuwało się od południa wzdłuż Odry i dotarło do rejonu Szczecina.
Okres wczesnego średniowiecza przynosi migrację oraz intensywne procesy rozwojowe. Od VIII w. n.e. nasilają się zjawiska wielopokoleniowej organizacji terytorialnej i osadnictwa grodowego. Już w połowie IX w. są tendencje do tworzenia się wśród mieszkańców grodu i pobliskich osad specjalizacji w dziedzinach wytwórczości rzemieślniczej i rolnictwa. Na przełomie IX i X w. rozwija się też handel. Dobrze gospodarujący się region, prymat nad Bałtykiem i zamorskie kontakty bogatych osad, zwracały uwagę wielu państw. Dlatego Pomorze Zachodnie było jedną z pierwszych dzielnic, które Mieszko I w latach 963-972 włączył do państwa polskiego.
Kiełbaska, czyli osada masarza
Z kolejnego rozdziału „Rys historyczny Kołbaskowa” dowiadujemy się, że nazwa Kołbaskowo występuje w różnych formach już od XIII wieku. Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1243 roku, kiedy to występuje w formie „Colbazkoho”, a później w różnych wariantach, takich jak: Colbazcowa (1243 r.), Colbascowe (1255 r.), Colbatzcowe (1278 r.) czy Colbascekowe (1321 r.). Według Bernadety Falenciak, nazwa pochodzi od słowa „Kołbask”, czyli kiełbasa, co ma związek z wyrazem „kiełbasa” w różnych wariantach językowych: łużyckim, rosyjskim i pomorskim.
Z nazwą miejscowości związana jest także legenda, która tłumaczy jej etymologię. Opowiada ona o wytwórcy kiełbas, którego wyroby oczarowały księcia, dzięki czemu stał się nadwornym masarzem możnowładcy.
Jak czytamy dalej, ta gminna wieś szczyci się odległą i bogatą historią. Penetracje archeologiczne upatrują tu śladów człowieka już w epoce kamiennej (odkrycie jam mieszkalnych sprzed 4 tys. lat). Pozostałości archeologiczne potwierdzają istnienie dwukulturowego grodziska kultury łużyckiej, a później pomorskiej.
Ziemia Gryfitów
W roku 1243 książę szczeciński Barnim I nadał klasztorowi Cysterek ze Szczecina dziesięcinę ze wsi Cobatzkowo. Na własność klasztoru wieś przeszła w roku 1286. Biskup Heinrich Wacholt w 1304 r. przyznał zakonnicom patronat nad miejscowym kościołem, a także dochody z 4 łanów kościelnych, z przeznaczeniem na utworzenie i utrzymanie szpitala. Po reformacji Kołbaskowo znalazło się w posiadaniu Eickstedtów.
Od wczesnego średniowiecza aż do wymarcia Gryfitów, znaczny odsetek ziem na terenie gminy Kołbaskowo należał do panującej dynastii. Jeszcze w XVI i w I połowie XVIII wieku około 30% ziem dzisiejszej gminy wchodziło w skład tzw. szczecińskiej domeny książęcej, będącej własnością domu panującego. W średniowieczu ogromne posiadłości w gminie miał kościół. Klasztor Cysterek oprócz Kołbaskowa dzierżył część wsi Barnisław, Przecław i Ustowo, ponadto były tu wpływy własności innych szczecińskich kościołów: św. Jakuba, św. Jana oraz Kościół Mariacki.
Po reformacji (I połowa XVI w.) i rozwiązaniu klasztoru Cysterek, ich dobra zostały rozdzielone między książąt oraz wymienione wyżej kościoły. Odtąd dochody uzyskiwane z tych ostatnich przeznaczano na utrzymanie szczecińskich szpitali, domów oraz szkół (Szczecińskie Pedagogium).
Król Szwecji pod Kołbaskowem
Autorka wspomina ciekawą wzmiankę o Kołbaskowie z I połowy XVII w. W 1630 r. w okresie wojny 30-letniej, na polach pod Kołbaskowem, w okolicach Rosówka, miała miejsce potyczka, w której to król Szwecji Gustaw II Adolf, dostał się na krótko do niewoli cesarskiej w skutek zdrady poddanych. Powracające wojska szwedzkie odbiły swego władcę, a ci, którzy zwyciężyli kilka godzin wcześniej, zostali straceni.
Kto mieszkał w Kołbaskowie?
Dopiero od XIX w. są pełniejsze dane o tej miejscowości. W pierwszej połowie tego stulecia w Kołbaskowie było dziesięć dużych i jedno mniejsze gospodarstwo chłopskie. Ponadto trzech zagrodników, w tym kowal i karczmarz. Oprócz tego znajdowało się tu gospodarstwo sołtysie oraz kościelne. W latach 60. XIX w. na zabudowę wsi składały się 33 budynki mieszkalne i 35 budynków gospodarczych. Infrastrukturę tworzyły kościół, szkoła i wiatrak. Liczba mieszkańców nieznacznie przekraczała 300 osób. Byli to rolnicy (10 rodzin), robotnicy dniówkowi (30 rodzin) oraz rzemieślnicy: piekarz, kowal, kołodziej, krawiec, karczmarz. W roku 1874 wymienia się dodatkowo zajazd i "dom kolejowy". Wieś rozwijała się, na co wpływ miała bliskość Szczecina i dobre z nią skomunikowanie. Już w 1843 r. powstała w pobliżu wsi linia kolejowa Szczecin-Berlin, zaś w latach 30. XX w. - autostrada berlińska.
Jak wyglądało Kołbaskowo?
Mapa z 1887 r. przedstawia Kołbaskowo jako wieś owalnicową, z przewagą dużych zagród chłopskich, w których budynki ustawione były w mniej lub bardziej regularny czworobok. Wzdłuż drogi znajdował się zwarty zespół niewielkich budynków, przypuszczalnie siedliska rzemieślników, bądź robotników. Około 500 metrów na zachód od centrum wsi, stał wiatrak kozłowy. Prowadziła doń prosta, szpalerowo obsadzona drzewami droga. W znaczniejszym oddaleniu posadowionych było kilka pojedynczych zagród, nie powiązanych z układem przestrzennym Kołbaskowa, lecz przynależnych doń pod względem administracyjnym.
Kolejna mapa z 1933 r. powtarza praktycznie układ przestrzenny istniejący w latach 80. XIX w., w podstawowym zarysie ukształtowany w średniowieczu. Udokumentowane zmiany dotyczą obszarów zlokalizowanych poza historycznym założeniem i sprowadzają się do: likwidacji wiatraka oraz prowadzącej doń drogi, rozbudowy zespołu dworca kolejowego i utworzenie w jego zapleczu terenów zorganizowanej zieleni i zagęszczenie zabudowy na północ od wsi. Cmentarz założony został w 1933 r. na zachód od wsi (nie uwidoczniony jeszcze na mapie z tego czasu) i również nie pozostawał w bezpośrednim związku z dawną wsią owalnicową.
Kościół i owalnica
W rozdziale „Układ współczesny i zabudowa Kołbaskowa”, czytamy, że obecne Kołbaskowo jest dużą, wielodrożną miejscowością o nieregularnym układzie i ogólnie podmiejskim charakterze. Zabudowa wzdłuż ulic pochodzi głównie z lat 30. XX w. i okresu powojennego, z dużym udziałem obiektów usługowych, a także piętrowego budownictwa mieszkalnego. Godnym uwagi fragmentem pozostała stara owalnica, będąca na uboczu dynamicznie rozwijającej się struktury urbanistycznej. Zachowało się czytelne nawsie, którego dominantą jest centralnie usytuowany kościół, w otoczeniu dawnego cmentarza, ogrodzonego kamiennym murem. Zabudowa wokół dróg obiegających nawsie, jest częściowo powojenna. Zachowało się tu jednak kilka wartościowych obiektów (głownie z początku XX w.), np. domy nr 83, 84, 94. Charakterystyczne, że w Kołbaskowie nie zachowały się jakiekolwiek przykłady budownictwa ryglowego, dominującego na tym terenie jeszcze w drugiej połowie XIX wieku.
